ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΥΠΟΕΡΓΟΥ 1: «ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΕΣΕΕ»
ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΠΡΑΞΗΣ: «ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΕΣΕΕ»
ΚΩΔΙΚΟΣ ΟΠΣ: 296250
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ
Η συγκεκριμένη μελέτη εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Υποέργου 1: «Ενίσχυση της επιστημονικής και επιχειρησιακής ικανότητας και τεκμηρίωσης της Ε.Σ.Ε.Ε.» στο πλαίσιο της Πράξης: «Ενίσχυση της επιστημονικής και επιχειρησιακής ικανότητας και της τεκμηρίωσης της Ε.Σ.Ε.Ε.» κωδικός ΟΠΣ: 296250, με αντικείμενο τη διαδοχή και μεταβίβαση των Μικρομεσαίων Εμπορικών Επιχειρήσεων.
ΙΙΙ. ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
1. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΙΒΑΣΗΣ
Η διαδικασία της ΜεταβίβασηςΔιαδοχής αποτελεί ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα τόσο για τη μεμονωμένη επιχείρηση όσο και για την οικονομία στο σύνολο της. Στο επίπεδο της επιχείρησης, η μεταβίβαση αποτελεί ένα πολύ σημαντικό πρόβλημα και συνάμα μια μεγάλη πρόκληση στον κύκλο ζωής μιας επιχείρησης.
Στο μακροοικονομικό επίπεδο η συμβολή της μεταβίβασης είναι καθοριστική αφού συνδέεται άμεσα με την βιωσιμότητα των μικρομεσαίων επιχειρήσεων που αποτελούν και την πλειονότητα του συνόλου των επιχειρήσεων, καθώς εξασφαλίζει εκ των πραγμάτων τη φυσική συνέχεια μιας επιχείρησης.
Ταυτόχρονα, η διατήρηση θέσεων εργασίας αποτελεί έναν από τους βασικότερους λόγους που καθιστούν τη μεταβίβαση των επιχειρήσεων ιδιαίτερα ευεργετική για την οικονομία. Η σημασία της μεταβίβασης θα πρέπει να τονιστεί και συγκριτικά με την ίδρυση μιας νέας επιχείρησης, όπου στην πρώτη περίπτωση τα οφέλη είναι πολλά, καθώς η διαδικασία της μεταβίβασης αποτρέπει την καταστροφή των κεφαλαίων που είχε επενδύσει ο προηγούμενος ιδιοκτήτης, μεταφέρει τη συσσωρευμένη τεχνογνωσία και το πελατολόγιο στον επόμενο κάτοχο και μειώνει το επιχειρηματικό ρίσκο. Η αυξημένη σημασία των μεταβιβάσεων για την οικονομία είναι εμφανής από την πλούσια δράση που έχει αναπτύξει η Ευρωπαϊκή Ένωση από το 1993 έως σήμερα αναφορικά με τη διευκόλυνση των μεταβιβάσεων.
Στη παρούσα μελέτη έγινε εμφανής η πολλαπλότητα και η διαφορετικότητα των διαστάσεων και των παραγόντων που εμπλέκονται στη διαδικασία της μεταβίβασηςδιαδοχής, και έγινε προσπάθεια να αποσαφηνιστούν και να επεξηγηθούν επαρκώς.
Η μεταβίβασηδιαδοχή δεν αποτελεί ένα γεγονός αλλά μια μακροπρόθεσμη διαδικασία που συμπεριλαμβάνει τη μεταβίβαση της ιδιοκτησίας της επιχείρησης, τη μεταβίβαση της διοίκησης, τη μεταβίβαση της γνώσης αλλά και των αξιών του ιδρυτή της επιχείρησης. Κατά συνέπεια, τα ζητήματα που καλείται να αντιμετωπίσει και να διευθετήσει ο ιδιοκτήτης που θέλει να μεταβιβάσει την επιχείρηση του είναι ποικίλα, και σχετίζονται με θεσμικούς, οικονομικούς, επιχειρησιακούς αλλά και προσωπικούς παράγοντες.
Επίσης, τόσο σε διεθνές όσο και σε τοπικό επίπεδο το ζήτημα της ΜεταβίβασηςΔιαδοχής αφορά κυρίως τις οικογενειακές επιχειρήσεις που αποτελούν εξάλλου και την πλειονότητα των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Ως εκ τούτου, ο ιδιοκτήτης που σχεδιάζει να μεταβιβάσει την επιχείρηση του, συνήθως αντιμετωπίζει επιπροσθέτως των υπολοίπων θεμάτων, διάφορα οικογενειακά και ψυχοσυναισθηματικά ζητήματα που απορρέουν από τον ιδιαίτερο οικογενειακό τύπο της επιχείρησης.
Η περιπλοκότητα του ζητήματος αποτελεί συχνά και την αιτία που πολλοί ιδιοκτήτες επιχειρήσεων αναβάλλουν για το μέλλον τον προγραμματισμό της διαδικασίας, αφού για τη μεγάλη πλειονότητα φαίνεται ότι η Μεταβίβαση Διαδοχή σηματοδοτεί ένα στάδιο που θεωρείται «αποδιοργανωτικό» στη λειτουργία μιας επιχείρησης. Ωστόσο, όπως επισημαίνεται στην αρθρογραφία, θα πρέπει να δούμε την «κρίση διαδοχής» στις οικογενειακές επιχειρήσεις ως την κανονική κατάσταση των πραγμάτων που στην πραγματικότητα δεν τελειώνει ποτέ.
2. Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΔΙΕΥΚΟΛΥΝΣΗΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΒΙΒΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Σε αυτή την ενότητα συμπερασμάτων παρουσιάζονται τα προβλήματα και τα εμπόδια που διαπιστώθηκαν αναφορικά με τις θεσμικές διαστάσεις της μεταβίβασης και προτάσσονται ορισμένες προτεραιότητες στο επίπεδο των κρατικών πολιτικών, με γνώμονα την περαιτέρω διευκόλυνση των μεταβιβάσεων των Μ.Μ. εμπορικών επιχειρήσεων.
Στο πρώτο μέρος της μελέτης όπου παρουσιάστηκε το ελληνικό θεσμικό πλαίσιο για τις μεταβιβάσεις αλλά και οι ευρωπαϊκοί προσανατολισμοί και δράσεις αναφορικά με τη διευκόλυνση των μεταβιβάσεων, γίνεται σαφές ότι η Ελλάδα υστερεί ως προς την εφαρμογή των σχετικών συστάσεων. Αναλυτικότερα, παρότι μπορούν να εντοπιστούν καλές πρακτικές που έχουν θεσμοθετηθεί στην Ελλάδα για τη διευκόλυνση των Μεταβιβάσεων, το νομικό‐φορολογικό πλαίσιο παραμένει αποτρεπτικό στις περισσότερες των περιπτώσεων.
Πιο συγκεκριμένα, ιδιαίτερα θετική εξέλιξη αναφορικά με τη φορολογική αντιμετώπιση των μεταβιβάσεων, υπήρξε η τροποποίηση του νόμου ν. 2238/1994 που εισήχθη στην ελληνική νομοθεσία με το άρθρο 3 του 2753/1999, και αναφέρεται ως περίπτωση καλής πρακτικής στην έκθεση αξιολόγησης της ευρωπαϊκής επιτροπής για την διευκόλυνση των μεταβιβάσεων. Η εν λόγω τροποποίηση απαλλάσσει από την καταβολή του σχετικού φόρου υπεραξίας τον ιδιοκτήτη ατομικής επιχείρησης ή μεριδίου προσωπικής εταιρείας, στην περίπτωση που η μεταβίβαση λαμβάνει χώρα από γονέα προς τέκνα ή από σύζυγο σε σύζυγο, λόγω συνταξιοδοτήσεως του μεταβιβάζοντος.
Ωστόσο η φορολογική επιβάρυνση παραμένει υψηλή για τις υπόλοιπες περιπτώσεις και ειδικά στη Μεταβίβαση σε τρίτους μπορεί να θεωρηθεί απαγορευτική (Φόρος Υπεραξίας 20%).
Ταυτόχρονα, το συνολικό κόστος για τον ιδιοκτήτη που μεταβιβάζει την επιχείρηση του σε κάποιες περιπτώσεις επιβαρύνεται σημαντικά από λοιπά έξοδα που προκύπτουν βάσει του νόμου (Για τις Ε.Π.Ε. προκύπτει επιβάρυνση 0,5% επί της αξίας των εταιρικών μεριδίων υπέρ του Ταμείου Νομικών και 1% υπέρ του Ταμείου Προνοίας Δικηγόρων).
Τμήμα των επιχειρηματιών που συμμετείχε στην έρευνα, θεωρεί επίσης ότι στη παρούσα οικονομική συγκυρία καθίσταται προβληματικός και ο τρόπος υπολογισμού της υπεραξίας μιας επιχείρησης, καθώς συνυπολογίζει τα κέρδη χρήσης των τελευταίων 5 ετών της μεταβιβαζόμενης επιχείρησης, παρότι καθώς η κρίση βαθαίνει η ικανότητα των επιχειρήσεων να παράγουν κέρδη μειώνεται δραματικά χρόνο με τον χρόνο.
Το υψηλό οικονομικό κόστος της διαδικασίας μεταβίβασης φαίνεται ότι αποτελεί βασικό εμπόδιο στην αύξηση του αριθμού των μεταβιβάσεων.
Αναφορικά με το θεσμικό πλαίσιο, επιβεβαιώνεται τόσο από τη μελέτη της νομοθεσίας και από τα ευρήματα της ποιοτικής έρευνας, όσο και από τους Ειδικούς Λογιστές και Δικηγόρους, η διαπιστωμένη και από άλλες μελέτες (ΕΟΜΜΕΧ, 2009) προβληματικότητα των γραφειοκρατικών διαδικασιών, που πρέπει να εκτελεστούν από τους ενδιαφερομένους.
Ιδιαίτερα στις περιπτώσεις των επιχειρηματιών που δεν είχαν συστηματική καθοδήγηση από ειδικούς, οι γραφειοκρατικές απαιτήσεις καθίστανται περισσότερο εξαντλητικές δεδομένης της απουσίας επαρκούς ενημέρωσης των ενδιαφερόμενων επιχειρηματιών από τους εμπλεκόμενους φορείς, σχετικά με τα έγγραφα και τη σειρά των απαιτούμενων ενεργειών.
Συνδυαστικά με την περιπλοκότητα των γραφειοκρατικών διαδικασιών επισημάνθηκε επίσης από ερωτώμενο Δικηγόρο και από ιδιοκτήτη επιχείρησης υπό μεταβίβαση, η ύπαρξη προβλημάτων που προκύπτουν λόγο ασάφειας του θεσμικού πλαισίου που οδηγεί σε ασυμφωνίες μεταξύ των δημόσιων υπηρεσιών σε ζητήματα ερμηνείας του νόμου.
Αξίζει να σημειωθεί επίσης ότι εμπόδια προκύπτουν σε ορισμένες περιπτώσεις από το γεγονός ότι το ελληνικό θεσμικό πλαίσιο δεν έχει ακόμα εναρμονιστεί πλήρως με τη σύσταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη νομική δυνατότητα μετατροπής της νομικής μορφής των επιχειρήσεων σε όλες τις περιπτώσεις χωρίς να χρειάζεται λύση ή δημιουργία νέας επιχείρησης. [1]
Σε ότι αφορά το νομικό πλαίσιο, αναφέρεται επίσης σύμφωνα με τα ευρήματα της ποιοτικής έρευνας, η διαπιστωμένη δυσκολία που αντιμετωπίζει ο επιχειρηματίας στη διακοπή εργασιών της ατομικής επιχείρησης. Η απαίτηση να προσκομίσει στην εφορία όλα τα στοιχεία και τα βιβλία της επιχείρησης από την έναρξη έως την ημερομηνία διακοπής, θεωρείται παράλογη από αρκετούς επιχειρηματίες, ενώ και τα πρόστιμα που επιβάλλονται σε περίπτωση σχετικών παραλείψεων κρίνονται ως υπερβολικά. Ιδιαίτερα όμως δύσκολη είναι η περίπτωση που ο ιδιοκτήτης έχει χρέη (είτε ΦΠΑ, είτε φόρο εισοδήματος, είτε Ο.Α.Ε.Ε.), και δεν δικαιούται να «κλείσει τα βιβλία του».
Συμπερασματικά, σε ότι αφορά το νομικό και φορολογικό καθεστώς των μεταβιβάσεων χρειάζεται να πραγματοποιηθούν σημαντικές τροποποιήσεις προς την κατεύθυνση της διευκόλυνσης των επιχειρηματιών που επιθυμούν να μεταβιβάσουν την επιχείρηση τους αλλά και των διαδόχων τους.
Η απλοποίηση του θεσμικού πλαισίου, και η δραστική μείωση του κόστους των μεταβιβάσεων αναδεικνύεται σε βασική προτεραιότητα μιας πολιτικής διευκόλυνσης της επιχειρηματικότητας.
3. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΦΟΡΕΩΝ ΕΚΠΡΟΣΩΠΗΣΗΣ ΤΩΝ Μ.Μ. ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ
Εκτός από τις προτεινόμενες αλλαγές σε επίπεδο κρατικών πολιτικών και θεσμικού πλαισίου, κρίνεται ιδιαίτερα χρήσιμη η προώθηση θετικών δράσεων από τις επαγγελματικές ενώσεις και τους φορείς εκπροσώπησης των Μ.Μ. εμπορικών επιχειρήσεων.
Αναλυτικότερα, χρήσιμες δράσεις μπορούν να οργανωθούν από μη‐κρατικούς φορείς όπως η Ε.Σ.Ε.Ε. και οι υπόλοιποι συλλογικοί φορείς στο πλαίσιο και των συστάσεων της Ε.Ε. αναφορικά με το ζήτημα των μεταβιβάσεων είναι οι εξής:
‐ Δράσεις ευαισθητοποίησης των εμπόρων επιχειρηματιών για τα ζητήματα σχετικά με την μεταβίβαση
‐ Δράσεις ενθάρρυνσης των εμπόρων επιχειρηματιών για προγραμματισμό της μεταβίβασης
‐ Δράσεις για τη παροχή των κατάλληλων μέσων που θα βοηθήσουν τους έμπορους –επιχειρηματίες να προετοιμάσουν την μεταβίβαση της επιχείρησης τους.
Προκειμένου η ΕΣΕΕ και οι υπόλοιποι ενδιαφερόμενοι φορείς να είναι σε θέση να εξειδικεύσουν αυτές τις δράσεις σύμφωνα με τις πραγματικές ανάγκες των ελληνικών Μ.Μ. εμπορικών επιχειρήσεων, παρακάτω παρουσιάζονται κάποιες γενικές και ειδικές διαπιστώσεις και προβλήματα που εντοπίστηκαν μέσω της ποιοτικής έρευνας, η σημασία των οποίων επιβεβαιώνεται από την αρθρογραφία και τα διαθέσιμα ποσοτικά δεδομένα. Παράλληλα με την κάθε κατηγορία διαπιστώσεων προτείνονται και οι ανάλογες δράσεις που θεωρείται ότι θα συμβάλλουν στις διαπιστωμένες ανάγκες.
Γενικές διαπιστώσεις και προβλήματα στις μεταβιβάσεις Προτάσεις δράσεων.
Ανεπαρκής ενημέρωση. Βασική διαπίστωση που προκύπτει από τη μελέτη είναι η απουσία επαρκούς και έγκαιρης ενημέρωσης των ιδιοκτητών που επιθυμούν να μεταβιβάσουν την επιχείρηση τους για τις διαστάσεις του ζητήματος και τα πιθανά εμπόδια. Το εύρημα αυτό επιβεβαιώνεται και από διαθέσιμα ποσοτικά δεδομένα. Με βάση τα στατιστικά στοιχεία από την έρευνα της PricewaterHouseCoopers το ποσοστό των ελλήνων επιχειρηματιών που αγνοούν την ύπαρξη φόρου υπεραξίας σε σχέση με τη μεταβίβαση των επιχειρήσεων φτάνει στο 32% του δείγματος.
Με βάση τα συμπεράσματα της ποιοτικής έρευνας τα οποία επιβεβαιώνονται και από τη βιβλιογραφία αλλά και από τα επίσημα κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το ζήτημα της Μεταβίβασης, η ελλιπής ενημέρωση των επιχειρηματιών, που έχει ως άμεση συνέπεια την απουσία σωστού προγραμματισμού, μπορεί να αποδειχτεί καταστροφική απειλή για το ενδεχόμενο μιας μελλοντικής μεταβίβασης.
Η αναγκαιότητα για εκτεταμένη ενημέρωση των επιχειρηματιών για τα σχετικά θέματα αναδεικνύει ως ιδιαίτερα χρήσιμες δράσεις τις εξής:
‐ Ίδρυση γραφείων μιας στάσης για ενημέρωση σχετικά με θέματα διαδικασιών μεταβίβασης επιχειρήσεων.
‐ Παροχή πληροφόρησης μέσω ηλεκτρονικού ή/και έντυπου σχετικής με διεθνείς καλές επιχειρηματικές πρακτικές, τομεακές, κλαδικές και πολιτικές πρωτοβουλίες για τη μεταβίβαση επιχειρήσεων (δημιουργία “manual” που θα περιέχει αναλυτικές πληροφορίες και επεξηγήσεις για τις απαιτούμενες ενέργειες κατά τη διαδικασία μεταβίβασης).
Η διαδικασία απαιτεί την καθοδήγηση από ειδικούς (Λογιστές, Δικηγόροι). Η περιπλοκότητα της διαδικασίας καθιστά αναγκαία την εξ αρχής καθοδήγηση και συμμετοχή «ειδικού» λογιστή και δικηγόρου στον σχεδιασμό και τη διεκπεραίωση των σχετικών διαδικασιών.
Επισημαίνεται ότι η έλλειψη σωστής καθοδήγησης από ειδικούς, μπορεί να αποτελέσει παράγοντα αναστολής ή μη ολοκλήρωσης μιας μεταβίβασης. Είναι σημαντικό δε να σημειωθεί ότι η απουσία ειδικής καθοδήγησης διαπιστώθηκε κυρίως σε πολύ μικρές επιχειρήσεις και αυτοαπασχολούμενους, ενδεχομένως λόγω της αδυναμίας κάλυψης του σχετικού κόστους.
Δεδομένης αυτής της αναγκαιότητας θα ήταν πράγματι αποτελεσματική η υλοποίηση δράσης με το εξής αντικείμενο:
‐ Παροχή εξατομικευμένων φορολογικών και νομικών συμβουλών σε αυτοαπασχολούμενους.
Ειδικές διαπιστώσεις και προβλήματα στις μεταβιβάσεις εκτός οικογένειας Προτάσεις δράσεων.
Η αναζήτηση του διαδόχου. Αποτελεί τη βασικότερη ίσως διάσταση στη μεταβίβαση εκτός οικογένειας. Στις περιπτώσεις που μελετήθηκαν έγινε σαφές ότι, από τη πλευρά των επιχειρηματιών που επιθυμούν να μεταβιβάσουν την επιχείρηση, οι διάδοχοι αναζητούνται κυρίως μέσω των κοινωνικών δικτύων του μεταβιβάζοντος και η πληροφορία για την επικείμενη πώληση της επιχείρησης, διαρρέει «στόμα με στόμα», γεγονός που καθιστά εξαιρετικά δύσκολη την ανεύρεση αγοραστή. Το πρόβλημα της αναζήτησης διαδόχου έγινε σαφές ιδιαίτερα στις συνεντεύξεις με επιχειρηματίες που έχουν την πρόθεση να μεταβιβάσουν, όπου διαπιστώθηκε η δυσκολία που αντιμετωπίζει ο ιδιοκτήτης μια μικρής εμπορικής επιχείρησης να βρει αγοραστή.
Η εμπιστοσύνη προς το πρόσωπο του πωλητή. Από τη μεριά του αγοραστή που ενδιαφέρεται να αγοράσει μια επιχείρηση από κάποιο μη συγγενικό του πρόσωπο διαπιστώνεται η ύπαρξη κινδύνων που ενδεχομένως να αυξάνουν την επιφυλακτικότητα επίδοξων αγοραστών και να έχουν αρνητική επίπτωση στη γενική ζήτηση. Τέτοιοι κίνδυνοι είναι για παράδειγμα το πραγματικό ενδεχόμενο ο αγοραστής να τύχει ανειλικρινούς ενημέρωσης από τον πωλητή αναφορικά με την οικονομική κατάσταση της επιχείρησης. Ειδικά, στις περιπτώσεις επιχειρήσεων που δεν υποχρεούνται σε ισολογισμό, υπάρχει σύμφωνα και με τους ΕιδικούςΛογιστές, κίνδυνος να αποκαλυφθούν στην πορεία δάνεια ή χρέη που έχει η εταιρεία και να τα επωμιστεί ο νέος ιδιοκτήτης εν αγνοία του.
Ελλιπής συνεργασία και προετοιμασία του αγοραστή. Στις μεταβιβάσεις εκτός οικογένειας φαίνεται ότι συνηθισμένος παράγοντας αποτυχίας στην απόδοση της επιχείρησης μετά την μεταβίβαση, είναι η ελλιπής προετοιμασία του διαδόχου για να αναλάβει την επιχείρηση που συνήθως οφείλεται σε απουσία στενής συνεργασίας με τον προηγούμενο επιχειρηματία. Η έλλειψη των απαραίτητων γνώσεων και η απουσία πρότερης εξοικείωσης με την πελατεία του καταστήματος ως συνέπεια των παραπάνω, αναφέρονται από κάποιους διαδόχους ως βασικά προβλήματα που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν το πρώτο διάστημα ανάληψης των νέων τους καθηκόντων.
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Με βάση τα παραπάνω εξάγεται η ιδιαίτερη χρησιμότητα που θα είχε η Θεσμοθέτηση αγοράς (marketplace) για την αναζήτηση διαδόχων από τις επιχειρήσεις προς μεταβίβαση/διαδοχή. Η αγορά αυτή θα λειτουργεί ως σημείο επαφής μεταξύ πωλητών και ενδιαφερομένων αγοραστών. Παράλληλα, προτείνονται και συμβουλευτικού χαρακτήρα παροχές όπως η αξιολόγηση αγοραστών για τις προσφορές πωλητών, η πληροφόρηση για τα χαρακτηριστικά των προς πώληση εταιρειών, διευκόλυνσης διαπραγματεύσεων μεταξύ των ενδιαφερόμενων μερών, εξατομικευμένης συμβουλευτικής υποστήριξης και παρακολούθησης της μετάβασης.
Παράλληλα, προτείνονται δράσεις ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης των εμπλεκόμενων πωλητών και αγοραστών αναφορικά με την αναγκαιότητα προετοιμασίας του διαδόχου και τη συμβολή που οφείλει να έχει ο προκάτοχος σε αυτό το στάδιο. Στα πλαίσια της προετοιμασίας των εμπλεκόμενων στη μεταβίβαση, θα ήταν αποτελεσματική η λειτουργία του θεσμού του «Ανάδοχου» για την καθοδήγηση και την εκπαίδευση των μεταβιβαζόντων και των διαδόχων κατά τη μεταβίβαση, όπως συμβαίνει σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες.
Ειδικές διαπιστώσεις και προβλήματα στις μεταβιβάσεις εντός οικογένειαςΠροτάσεις δράσεων.
Στα βασικά συμπεράσματα της μελέτης συμπεριλαμβάνεται η γενική διαπίστωση ότι η διαδοχή στο πλαίσιο της οικογένειας φαίνεται να έχει αυξημένες πιθανότητες επιτυχίας, καθώς οι διάδοχοι εντός οικογένειας τείνουν να είναι πιο προετοιμασμένοι από πλευράς εκπαιδευτικού υπόβαθρου αλλά και εμπειρίας. Ωστόσο, και στην διαδοχή μέσα στην οικογένεια ενδέχεται να προκύψουν προβλήματα που μπορούν να απειλήσουν την επιτυχή έκβαση της διαδικασίας. Τα βασικότερα προβλήματα που διαπιστώθηκαν μέσω της έρευνας είναι οι συγκρούσεις ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας και η προβληματική εμπλοκή του προκατόχου στη διοίκηση της επιχείρησης μετά την επίσημη μεταβίβαση.
Συγκρούσεις. Η μεταβίβαση μέσα στην οικογένεια φαίνεται ότι αποτελεί μια διαδικασία περισσότερο φορτισμένη συναισθηματικά. Οι συναισθηματικές διαστάσεις της εντός οικογένειας διαδοχής‐μεταβίβασης, σχετίζονται με τα δυναμικά πλαίσια αλληλεπίδρασης μεταξύ των εμπλεκόμενων ατόμων και τους υφιστάμενους συναισθηματικούς δεσμούς, καθώς και με τα προσωπικά συναισθηματικά ζητήματα που καλείται να αντιμετωπίσει ο κάθε εμπλεκόμενος σε αυτή τη φάση του κύκλου της ζωής του. Ως αποτέλεσμα στις ενδοοικογενειακές μεταβιβάσεις προκύπτουν συχνά συγκρούσεις ιδίως μεταξύ των προκατόχων και των διαδόχων τους, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις παρατηρείται ότι τέτοιες διαμάχες επηρεάζουν αν όχι κλονίζουν και τις ίδιες τις οικογενειακές σχέσεις. Οι διαφωνίες μεταξύ των μελών της οικογένειας, η μη αποδοχή του ρόλου που αντιστοιχεί στο κάθε οικογενειακό μέλος, ο αναποτελεσματικός έλεγχος των συναισθηματικών θεμάτων, και η διάρρηξη της εμπιστοσύνης, αποτελούν αιτίες που αναφέρονται στην αρθρογραφία ως παράγοντες αποτυχίας μιας διαδοχής.
Προβληματική εμπλοκή του προκατόχου. Σε σημαντικό τμήμα των περιπτώσεων μεταβιβάσεων εντός οικογένειας του δείγματος, διαπιστώθηκε ότι η μεταβίβαση της επιχείρησης δεν σημαίνει πάντα και ουσιαστική μεταφορά της ευθύνης σε σχέση με τη διοίκηση της επιχείρησης και τη λήψη αποφάσεων. Ειδικότερα, διαπιστώθηκε ότι αρκετά συχνά ο μεταβιβάζων δεν εκχωρεί τις βασικές διοικητικές αρμοδιότητες στον διάδοχο του. Διαπιστώθηκε επίσης, ότι τμήμα των διαδόχων εντός οικογένειας δεν νιώθει αυτοπεποίθηση σε σχέση με τη δυνατότητα του να διαχειριστεί την επιχείρηση, και εκφράζει διστακτικότητα ως προς την ενεργή ανάληψη πρωτοβουλιών και ευθυνών.
Ενδεικτικό αυτής της συνθήκης είναι το εύρημα ότι, σε αυτές τις περιπτώσεις συνήθως απουσιάζει και ένας σαφής χρονικός προγραμματισμός της μελλοντικής αποχώρησης του προκατόχου από την επιχείρηση.
Με βάση τις παραπάνω βασικές διαπιστώσεις αναφορικά με τις μεταβιβάσεις εντός οικογένειας, προκρίνεται η σημασία υλοποίησης των εξής δράσεων:
‐ Προγράμματα κατάρτισης στη διαχείριση συγκρούσεων – διαφωνιών στις οικογενειακές επιχειρήσεις.
‐ Παροχή εξατομικευμένης συμβουλευτικής υποστήριξης για τη συνέχιση των οικογενειακών επιχειρήσεων.
4. ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ ΠΡΟΣ ΙΔΙΟΚΤΗΤΕΣ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ: Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΕΓΚΑΙΡΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΙΒΑΣΗΣΔΙΑΔΟΧΗΣ
Το σημαντικότερο εύρημα και συμπέρασμα που εξάγεται από την μελέτη όλων των διαστάσεων της ΜεταβίβασηςΔιαδοχής, και αφορά άμεσα τους ενδιαφερόμενους επιχειρηματίες, είναι η καταλυτική σημασία του έγκαιρου προγραμματισμού και της προετοιμασίας της επιχείρησης για την Μεταβίβαση/Διαδοχή.
Ένας γενικός κανόνας είναι η έγκαιρη έναρξη της φάσης του προγραμματισμού της διαδοχής (πριν την είσοδο στη διαδικασία της διαδοχής). Ο επιχειρηματίας, που αρχίζει να συνειδητοποιεί την αναγκαιότητα να προγραμματίσει και να διαμορφώσει τις συνθήκες για την επιβίωση και την εξέλιξη της επιχείρησης μετά την δική του συνταξιοδότηση, θα πρέπει όσο είναι ακόμα ενεργός να μεριμνήσει ώστε να εξασφαλιστούν οι προϋποθέσεις και να προσδιοριστούν οι απαραίτητες ενέργειες για την μελλοντική διαδοχή. Στις πρακτικές οδηγίες συνήθως αναφέρεται ως ηλικιακό όριο για την έναρξη αυτού του σταδίου το 50ο έτος του ιδιοκτήτη.
Ιδιαίτερα, ο επιχειρηματίας πρέπει να προσανατολιστεί στην κατάρτιση ενός σχεδίου διαδοχής που θα περιλαμβάνει τον αναλυτικό προγραμματισμό της διαδικασίας.
Το σχέδιο διαδοχής μπορεί να βοηθήσει τον επιχειρηματία να μειώσει την αβεβαιότητα σχετικά με την έκβαση της διαδικασίας, ενώ η έγκαιρη κοινοποίηση του σχεδίου διαδοχής στους υπόλοιπους ενδιαφερόμενους, μειώνει την αναποφασιστικότητα και την ανασφάλεια.
Το σχέδιο διαδοχής που θα καταρτίσει ο επιχειρηματίας πρέπει να είναι δυναμικό, δηλαδή να αναθεωρείται και να αναπροσαρμόζεται στα νέα δεδομένα που μπορεί να προκύψουν καθ’ όλη την πορεία της διαδικασίας.
Ο προσδιορισμός ενός αναλυτικού σχεδίου διαδοχής απαιτεί εκ μέρους του ιδιοκτήτη να εξετάσει μια σειρά διαφορετικών παραμέτρων και να προβεί εκ των προτέρων σε ορισμένες απαραίτητες διερευνητικές ενέργειες.
Αναλυτικότερα, η μελέτη της αρθρογραφίας κατέληξε στον προσδιορισμό 10 κρίσιμων παραμέτρων‐ ενεργειών που παρουσιάζονται επιγραμματικά στον πίνακα που ακολουθεί και μπορούν να αποτελέσουν μια γερή βάση ενός σχεδίου διαδοχής.
| ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΔΙΑΔΟΧΗΣ ΜΕΤΑΒΙΒΑΣΗΣ |
| 11. Προσδιορισμός προσώπων που θα εμπλακούν στον προγραμματισμό/ στο σχέδιο της διαδοχήςμεταβίβασης |
| 12. Προγραμματισμός της κληρονομιάς |
| 13. Διερεύνηση του φορολογικού πλαισίου |
| 14. Διερεύνηση θεσμικού πλαισίου/ Πιθανά νομικά κωλύματα |
| 15. Αξιολόγηση της επιχείρησης (κερδοφορία, εξειδίκευση εργαζομένων κ.τ.λ.) |
| 16. Διατύπωση των επιχειρηματικών στόχων και του Επιχειρηματικού οράματος |
| 17. Αποσαφήνιση προσωπικών και επιχειρηματικών αξιών |
| 18. Διερεύνηση σχήματος συνταξιοδότησης |
| 19. Λογιστική εκτίμηση της αξίας της επιχείρησης |
| 20. Δημιουργία σχέσεων εμπιστοσύνης/μηχανισμοί επίλυσης συγκρούσεων |
*Ο ενδιαφερόμενος επιχειρηματίας για περισσότερες πληροφορίες μπορεί να ανατρέξει στο κεφάλαιο «Ο Προγραμματισμός και το σχέδιο διαδοχής»
Η Επιλογή και η εκπαίδευση του διαδόχου θα απασχολήσει εκ των πραγμάτων των ιδιοκτήτη αρκετά νωρίς στη φάση της προετοιμασίας μιας μελλοντικής μεταβίβασης. Είναι χρήσιμο σε αυτή τη φάση ο ιδιοκτήτης της επιχείρησης να αναλογιστεί τα υπέρ και κατά μιας ενδοοικογενειακής μεταβίβασης σε σχέση με την μεταβίβαση σε τρίτους, αναλογιζόμενος βέβαια και τις αντικειμενικές συνθήκες και δυνατότητες της επιχείρησης του, αλλά και τις ανάγκες της οικογένειας του. Στο αντίστοιχο κεφάλαιο της μελέτης ο ιδιοκτήτης μπορεί να βρει συγκεντρωμένα τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της κάθε επιλογής. θα πρέπει να σημειωθεί ωστόσο, ότι οι θεωρητικές προσεγγίσεις χρησιμεύουν περισσότερο ως ερεθίσματα προβληματισμού παρά ως συνταγές επιτυχίας που μπορούμε να ακολουθήσουμε κατά γράμμα.
Με βάση τα ευρήματα της ποιοτικής έρευνας, στην σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα η επιλογή του διαδόχου στης πολύ μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις δεν ακολουθεί τη λογική της επιλογής του ιδανικότερου, αλλά βασίζεται κυρίως στην αξιολόγηση και ιεράρχηση των εργασιακών αναγκών και των επαγγελματικών δυνατοτήτων (Με βάση τις σπουδές και τη πρότερη επαγγελματική σταδιοδρομία) των οικογενειακών μελών. Ταυτόχρονα η πώληση σε τρίτο άτομο πολλές φορές είναι είτε ασύμφορη, είτε ανέφικτη, αφού δεν υπάρχει ζήτηση από υποψήφιους αγοραστές. Οπότε, σε πολλές περιπτώσεις η οικογενειακή διαδοχή αποτελεί την μόνη ρεαλιστική εκδοχή.
Ωστόσο, είναι σημαντικό ο μεταβιβάζων, να λάβει γνώση των πλεονεκτημάτων και των μειονεκτημάτων που έχουν συσχετιστεί με κάθε τύπο διαδόχου ώστε να προσαρμόσει ανάλογα τον προγραμματισμό και την διαδικασία της προετοιμασίας του διαδόχου.
Με βάση τη μελέτη των παραγόντων που έχουν συσχετιστεί με την επιτυχία των μεταβιβάσεων‐διαδοχών προτείνεται στον ιδιοκτήτη οικογενειακής επιχείρησης που πρόκειται να μεταβιβάσει την επιχείρηση του τα εξής:
‐ Να οικοδομήσει με τον διάδοχο του μια σχέση αμοιβαίου σεβασμού
‐ Να ενθαρρύνει την ανοιχτή επικοινωνία και την ανατροφοδότηση
‐ Να φροντίσει ώστε να έχει εξασφαλίσει την σύμφωνη γνώμη των υπόλοιπων μελών της οικογένειας για το πρόσωπο του διαδόχου και τη βοήθεια προς αυτόν όπου υπάρχει ανάγκη
‐ Να φροντίσει ώστε να εξορθολογήσει τον τρόπο διοίκησης της επιχείρησης του και να μεριμνήσει ώστε να κληροδοτήσει στον διάδοχο του ένα υγιές μοντέλο λήψης αποφάσεων.
‐ Να κάνει θετικά σχέδια για την προσωπική του ζωή μετά τη συνταξιοδότηση και να σκεφτεί δημιουργικούς τρόπους διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου που πρόκειται να αποκτήσει.
‐ Να οικοδομήσει από κοινού με τον διάδοχο του ένα κοινό όραμα για το μέλλον της οικογενειακής επιχείρησης.
‐ Να προβλέψει ένα εύλογο διάστημα συνύπαρξης με τον προκάτοχο του στη διοίκηση της επιχείρησης.
‐ Να συμφωνήσει με τα υπόλοιπα εμπλεκόμενα μέλη την τήρηση διαδικασιών επισημοποίησης των συμφωνιών και επίλυσης των συγκρούσεων.
‐ Να καταρτίσει από κοινού με τον διάδοχο του ένα σαφές χρονοδιάγραμμα ενεργειών που απαιτούνται σε κάθε στάδιο της διαδικασίας.
‐ Να καθορίσει το χρονικό σημείο της απεμπλοκής του από τη διοίκηση της επιχειρήσεις.
‐ Να μην μεταφέρει τα προβλήματα της επιχείρησης στο σπίτι και τα προβλήματα του σπιτιο στην επιχείρηση.
Καταληκτικά, και με δεδομένο ότι ο κύριος όγκος των μεταβιβάσεων αφορά σε πολύ μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις, οι εμπλεκόμενοι μεταβιβάζοντες και διάδοχοι που θα καθορίσουν από κοινού μια επιχειρηματική στρατηγική για την μελλοντική ανάπτυξη της επιχείρησης τους, θα πρέπει να αξιοποιήσουν στο έπακρο τους ιδιαίτερους πόρους που έχει στη διάθεση της η επιχείρηση λόγω της ειδικής οικογενειακής δομής της.
Οι ιδιοκτήτες οικογενειακών επιχειρήσεων παροτρύνονται, να “επενδύσουν” παραπάνω σε αυτήν τους την ιδιομορφία, που μπορεί να αποτελέσει, και το συγκριτικό τους πλεονέκτημα στο μέλλον.
